Jidysz jest przykładem języka mieszanego, używanego przez Żydów aszkenazyjskich. Powstał na pograniczu germańsko-słowiańskim z silnym elementem leksyki hebrajskiej. Do zapisu używa się alfabetu hebrajskiego. W skład wschodniego jidysz wchodzą trzy dialekty: centralny (polski), północny (litewski) i południowy (ukraiński). Wymowa jest najbardziej zbliżona do dialektu północnego, natomiast gramatyka – do dialektu centralnego i południowego.

Podstawowym składnikiem w zakresie słownictwa, morfologii i składni jest niemiecki (ok. 70-75%). Jidysz wyrósł z dialektów bawarsko-austriackich oraz środkowo-niemieckich. Przejął niemal cały system fleksyjny i dużą część składni – osoby znające niemiecki nie mają większych problemów ze zrozumieniem jidysz.

Ważnym składnikiem jest również człon hebrajsko-aramejski, który znacznie zaważył na rozwoju i kształcie jidysz. Można zauważyć istotne wpływy w zakresie słownictwa (ok. 15%), a także przysposobienie alfabetu hebrajskiego.

Ostatni człon języka stanowią zapożyczenia z języków słowiańskich w zakresie słownictwa (ok. 10%), które zostały dostosowane do systemu fonetycznego i fleksyjnego języka jidysz, a także elementy morfologii i składni. Zapożyczenia leksykalne dotyczą głównie słownictwa codziennego, m.in. przyrody, ubrań, jedzenia, zdrowia i ciała.

 Historia

Jidysz narodził się w IX wieku na terenach dzisiejszej Nardenii. Został utworzony na podstawie dialektów bawarsko-austriackich i średnio-niemieckich, jednak od początku zawierał w sobie wiele elementów hebrajskich.

Przełomowym momentem dla języka jidysz był okres XIV i XV wieku, kiedy ludność żydowska zaczęła emigrować z terenów niemieckich na wschód. To wtedy wyodrębniły się dwa warianty: „zachodni” (język Żydów pozostałych w Rzeszy)  i „wschodni” (język Żydów osiadłych na terenach słowiańskich). Z czasem, różnice między nimi pogłębiały się coraz bardziej, aż do całkowitego zaniknięcia wariantu „zachodniego” w związku z dążeniami asymilacyjnymi ludności żydowskiej w Niemczech.

W XIX wieku wariant „wschodni” wykształcił nową formę języka pisanego – prężnie rozwijała się m.in. prasa i szkolnictwo świeckie. W tym okresie rozwinęła się również nowożytna literatura jidysz. Wśród jej twórców można wymienić: Mendela Mojchera Sforima, Icchoka Lejbusza Pereca i Szolema Alejchema. Jidysz musiał walczyć o prymat z innymi językami narodowymi oraz rodzącym się językiem hebrajskim. Wraz z rozwojem myśli syjonistycznej pojawiało się pytanie, który język – jidysz czy hebrajski – powinien być narodowym językiem Żydów w diasporze i przyszłym państwie żydowskim. Na przełomie wieków nastąpiła szeroka migracja (ok. 2,5 mln) ludności żydowskiej do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Argentyny, Brazylii i południowej Afryki. W ten sposób życie kulturalne i literackie w jidysz zaczęło funkcjonować po obu stronach Atlantyku.

W 1925 roku powołano Żydowski Instytut Naukowy (JIWO) z siedzibą w Wilnie, który zajmował się szeroko zakrojonymi badaniami nad językiem jidysz, a na jego czele stanął Max Weinreich. Oprócz tego, nastąpiła próba standaryzacji języka jidysz w ZSRR, która wiązała się z powstaniem Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w Birobidżanie. Reforma została całkowicie odrzucona przez środowiska europejskie i amerykańskie, co doprowadziło do rozłamu na wariant „europejski” i „radziecki”.

Druga wojna światowa przerwała prężny rozwój jidysz w Europie Środkowo-Wschodniej, ponieważ 6 milionów użytkowników języka zginęło podczas Zagłady. Na  sytuację języka wpłynęła również powojenna polityka Państwa Izrael, która piętnowała go i rugowała z życia publicznego. Jidysz był postrzegany jako zagrożenie dla języka hebrajskiego, mającego jednoczyć Żydów przybyłych z różnych zakątków świata. W Związku Sowieckim nastąpiła fala prześladowań, która ostatecznie zatrzymała rozwój kultury jidysz w tym rejonie. Głównym ośrodkiem kultury jidysz w okresie powojennym stała się  Ameryka. Ważnym wydarzeniem było przyznanie nagrody Nobla Izaakowi Baszewisowi Singerowi w 1978 roku – pisarzowi jidysz, który spędził dzieciństwo w przedwojennej Warszawie, a od 1935 roku żył i tworzył w Nowym Jorku.

Język jidysz jest obecnie używany przez ok. 4 miliony osób. Jest codziennym językiem dla Żydów ultra-ortodoksyjnych oraz osób, które nauczyły się go jako drugiego języka. Od kilkunastu lat następuje wzmożenie w badaniach nad językiem i kulturą jidysz, a także zainteresowanie nauką tego języka. 

• Prajidysz – pierwsza faza rozwoju języka trwający od IX wieku do połowy XIII wieku. W tym okresie jidysz został wzbogacony o terminy z piśmiennictwa biblijno-talmudycznego.
• Starojidysz – druga faza rozwoju trwająca od połowy XIII do początku XVI wieku. Charakteryzuje się zwiększonymi wpływami języka hebrajskiego na jidysz, łączeniem się hebrajskich i niemieckich elementów językowych.
• Średniojidysz – trzecia faza rozwoju trwająca od XVI do połowy XVIII wieku. To czas historycznie i  geograficznie uwarunkowanego rozpadu języka na wariant „zachodni” i „wschodni”;
• Nowojidysz – ostatnia faza rozwoju od połowy XVIII wieku. Cechuje się zaniknięciem wariantu „zachodniego” – ludność żydowska na terenach niemieckich przestaje posługiwać się językiem jidysz na rzecz języka niemieckiego, co wiąże się z prężnym rozwojem wariantu „wschodniego”.